Sử gia Tạ Chí Đại Trường (1938-2016)

Lâm Bình Duy Nhiên

Sử gia Tạ Chí Đại Trường qua đời vào đêm 24/3/2016 tại Sài Gòn, sau một thời gian dài lâm bệnh nặng, hưởng thọ 81 tuổi.(*)

Bác Trường vốn là chỗ thân tình với cha mẹ tôi. Ông là bậc đàn anh của cha tôi. Cùng quê gốc ở Bình Định. Khi còn nhỏ, tôi vẫn thường được cha chở đến thăm bác tại nhà của Tạ Chí Đông Hải, anh ruột bác Trường.

Xuất thân từ một gia đình Nho học. Thân phụ là cụ Cử nhân Hán học Tạ Chương Phùng, đồng chí và hoạt động chung với cụ Ngô Đình Diệm, từng làm Tỉnh trưởng tỉnh Bình Định. Anh họ của bác Trường là nhà chí sĩ Tạ Chí Diệp, bị chính quyền họ Ngô thủ tiêu.

Tốt nghiệp Cử nhân Văn khoa (1962) và Cao học Sử (1964) tại Đại học Văn khoa Sài Gòn, Tạ Chí Đại Trường  phục vụ 10 năm trong Quân lực Việt Nam Cộng hòa.

Sau biến cố 30/4/1975, bác bị đi tù cải tạo (1975-1981). Khi ra tù, bác Trường đã phải “sống một cuộc sống bên lề xã hội như những người kém may mắn khác”(1). Bác đã làm nhiều việc tay chân vất vả để bươn chải kiếm sống, một cuộc sống của một thứ “chuẩn công dân hạng nhì”(2). Thi thoảng bác lại đạp xe đến nhà để trò chuyện với cha tôi. Hai anh em say sưa kể chuyện về quê hương Tây Sơn, Bình Định. Bác thường phân tích hay giải thích những khám phá, tìm tòi mới lạ về lịch sử cho cha tôi. Dưới mắt một thằng nhóc, nghe lỏm những mẩu chuyện lịch sử do bác kể luôn là một điều thú vị. Bác Trường cao, gầy gò, đen đóm, khuôn mặt khắc khổ có lẽ do những thẳng trầm của thời cuộc tạo nên. Thoạt trông bác, không ai biết đó là một sử gia, tác giả của tác phẩm Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802, từng đoạt giải thưởng Văn chương Toàn quốc, bộ môn Sử vào năm 1970.

Cho đến một ngày giữa năm 1994, bác Trường ghé thăm cha mẹ tôi lần cuối. Bác chào từ biệt trước khi đi Mỹ định cư và gởi gắm cha một cái túi bao gồm nhiều bản đánh máy các tác phẩm, bài viết của bác từ nhiều năm qua. Đó cũng là lần sau cùng tôi được gặp bác.

Trong số các bản đánh máy ấy, tôi có cơ hội đọc những bài viết công phu và nhất là quyển hồi ký cải tạo Một khoảnh khắc Việt Nam Cộng hòa nối dài. Cái túi bác Trường gởi lại luôn có một sức cuốn mãnh liệt, gợi trí tò mò tìm hiểu của một thanh niên khát khao tìm hiểu sự thật lịch sử. Sự thật không như những gì vẫn được rao giảng, tuyên truyền inh ỏi trong xã hội, từ mái trường tiểu học đến giảng đường đại học thời ấy.

Một trong những tác phẩm quan trọng nhất của bác Trường lại là một tiểu luận Cao học ở trường Đại học Văn khoa Sài Gòn: Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802. Trên cương vị một người viết sử, bác đã đặt lại vai trò của nhà Tây Sơn trong lịch sử dân tộc. Tác phẩm gây tiếng vang trong giới sử học trước 1975 nhưng lại mang đến cho bác nhiều phiền toái khi bị người cộng sản sau 1975 kết án là đã “hạ thấp Quang Trung, đề cao Gia Long”. Qua tác phẩm đó, một cách gián tiếp, người đọc thấy rõ một sự kiện lịch sử (vai trò triều Tây Sơn, anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ) đã bị một quyền lực chính trị (cộng sản) lũng đoạn, sử dụng và tuyên truyền một cách có hệ thống nhằm củng cố vai trò của thể chế chính trị ấy. Sách cũng như những công trình nghiên cứu của bác đã không được chính quyền trong nước sử dụng hay in ấn trong một thời gian dài.

Bằng những lập luận độc đáo cũng như cách nhìn sự việc một cách hoàn toàn độc lập, Tạ Chí Đại Trường chính là một trong những sử gia có nhiều đóng góp quan trọng trong một giai đoạn lịch sử  nhiều biến động của dân tộc. Không rơi vào khuôn khổ cứng nhắc, rập khuôn thường thấy ở những người viết sử kiểu cũ, những nhận định hay quan điểm của ông luôn dựa trên lương tâm của một sử gia. Như lời nhận định của ông Nguyễn Huệ Chi:

“Với tôi, ông ấy là người luôn ngẩng cao đầu, không chịu nghe mệnh lệnh của ai ngoài trái tim và con mắt nhìn sự thật.”(3)

Giới sử gia trong nước đánh giá sự ra đi của Tạ Chí Đại Trường là một mất mát lớn của nền sử học Việt Nam. Riêng với cá nhân người viết, khi còn sống, ông đã không được trọng dụng một cách đúng mực bởi những người viết sử của “bên thắng cuộc”, thì khi qua đời, dẫu có thương tiếc mấy e cũng đáng trách. Lý ra, giới học thuật miền Bắc nên lắng nghe, tìm hiểu những công trình nghiên cứu của một sử học có tấm lòng như ông. Đằng này, cũng theo ông Nguyễn Huệ Chi “có thể vì nhạy cảm chính trị mà người ta tránh né một tinh hoa của miền Nam như ông…”

Cuộc đời và sự nghiệp nghiên cứu của Tạ Chí Đại Trường cũng như của bao tinh hoa khác của miền Nam Việt Nam mới chính là những mất mát to lớn, không gì bù đắp trong nhiều lĩnh vực quan trọng sau 1975.

Nhà văn người Pháp, Robert Brasillach, đã viết “l’histoire est écrite par les vainqueurs” (lịch sử được viết bởi những kẻ chiến thắng). Nhưng có những sử gia như Tạ Chí Đại Trường, khái niệm “thắng cuộc” hay “thất bại” dường như không hiện hữu. Ông luôn miệt mài làm việc, không theo những luận điểm chính thống đương thời, không bị quyền lực chính trị chi phối hay khuất phục, chỉ với mỏi mong duy nhất là mang lại những cái nhìn khách quan, xác lập lại sự thật lịch sử cho hậu thế, bất chấp những hệ lụy cho chính cá nhân mình. Đọc sách ông viết, ta có cảm giác như ông muốn nhắn nhủ, gởi gắm nhiều tâm tư vào một tương lai Việt Nam tốt đẹp, với quan niệm “chế độ nào rồi cũng qua, chỉ có đất nước là tồn tại”(4). Chính vì vậy, ông luôn thể hiện cách tiếp cận lịch sử Việt Nam một cách trung thực nhất. Ông không hề e ngại những phản biện, chỉ trích, tấn công đến từ người cộng sản hay thậm chí cộng hòa.

Đối với tôi, bác Trường là một nhà sử học (dẫu bác cho rằng mình chỉ là một nhà viết sử) chân chính, bình dị, không may mắn trong thời buổi thăng trầm, loạn lạc của dân tộc. Nhưng ông cũng kịp để lại cho ngành sử học Việt Nam những công trình nghiên cứu mang tầm vóc quan trọng cũng như những tác phẩm giá trị.

Không may mắn, vất vả như mẩu đối thoại, đáng suy nghĩ, giữa một người đọc sách, tại Hà Nội, và một người bạn của bác, từ Mỹ về.

“- Ông Trường dạy ở Đại học nào bên Mỹ?

– Anh ta làm cu li bên đó chớ ở Đại học nào đâu!”(5)

Bác Tạ Chí Đại Trường đã ra đi, yên nghỉ nơi đất Mẹ. Một trong ít những nhân cách, tri thức lớn còn sót lại trong một xã hội nhiều biến động, chuyển động. Một xã hội với nhiều trang sử dân tộc đã được viết lại bởi những kẻ chiến thắng.  Họ viết lại bất chấp lương tâm và sự thật!

Lausanne, 28/3/2016

Nếu đăng lại, xin đọc “Thể lệ trích đăng lại bài từ DCVOnline.net”

Nguồn: Bài do tác giả gởi. DCVOnline minh họa và hiệu đính.

Tác phẩm quan trọng của Tạ Chí Đại Trường:
– Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802
– Thần, Người và Đất Việt
– Một khoảnh Việt Nam Cộng hòa nối dài
– Những bài dã sử Việt
– Những bài văn sử
– Sử Việt đọc vài quyển
– Người lính thuộc địa Nam Kì (1861-1945)

(1) Tạ Chí Đại Trường – Trả lời phỏng vấn của Nhã Nam
(2) Một khoảnh Việt Nam Cộng hòa nối dài
(3) Giáo sư Nguyễn Huệ Chi, trao đổi qua điện thoại với BBC ngày 24/3/2016
(4) Thư gởi Quốc hội Việt Nam, ngày 4/5/2010, yêu cầu công nhận nghĩa trang Quân đội Việt Nam Cộng hòa là Chứng tích Lịch sử Quốc gia
(5) Tạ Chí Đại Trường – Trả lời phỏng vấn của Nhã Nam
(*) Tạ Chí Đại Trường sinh năm 1935 nhưng khai sinh ghi 21 tháng 6, 1938.