Chuyện Bùi Viện đi Mỹ, lịch sử hay ngụy biện Chủ nghĩa Dân tộc?

Đến đây thì người đọc câu chuyện lịch sử Việt Nam lại có thêm vấn đề. Trong văn bài tiếng Việt này tác giả Thái Văn Kiểm cũng cho người Mỹ ở Hong Kong là bạn của ông Bùi Viện như Robert Miller đã dịch. Tuy nhiên, tác giả lại nói viên lãnh sự [“sứ thần”] Mỹ tại Yokohama là bạn cũ [ở Hong Kong], và Thái Văn Kiểm cũng cho rằng ông Bùi Viện đã gặp Tổng thống Ulysses Grant hai lần.

Như thế thì Robert Miller đã dịch sai bài của Thái Văn Kiểm viết trong “Bulletin de la Societe des Etudes Indochinoises, Nouvelle Série Tome XXXVII N°3, 4e trimestre 1962” hay tác giả Thái Văn Kiểm đã “tu chính” thông tin khi viết lại bài bằng tiếng Việt năm 1970 và 1978?

Tuy nhiên, trong các kịch bản của vở “Bùi Viện đi Mỹ”, từ bản của Phan Trần Chúc, đến bài viết của Thái Văn Kiểm, diễn văn của Tổng thống Lyndon B. Johnson hay sách của Robert H. Miller đều có một số chi tiết chung: sứ thần [lãnh sự] ở Hong Kong và Yokohama. Đến đây thì sự thật lịch sử ngoại giao giữa Hoa Kỳ và Anh Quốc cũng như giữa Hoa Kỳ và Nhật có thể giúp người đọc hiểu thực hư về một phần của câu chuyện.

Theo các sử gia của bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ (10) thì ở cuối thế kỷ XIX, trong những năm 1870, Mỹ có 3 tòa lãnh sự tại Scotland, ba tại Wales, và sáu lãnh sự quán tại England.

Tương tự, vẫn theo các sử gia của bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ, Mỹ và Nhật có quan hệ ngoại giao chính thức bắt đầu từ 31 tháng 3, năm 1854 khi Đặc sứ Hoa Kỳ tại Nhật là Matthew C. Perry và đại diện Nhật Bản ký Hiệp ước Hòa bình và Hữu nghị tại Kanagawa, Nhật Bản.

Mỹ thiết lập lãnh sự quán tại Nhật năm 1855, khi Lãnh sự Townsend Harris bắt đầu nhận trách nhiệm đại diện Hoa Kỳ tại Shimoda ngày 4 tháng 5, 1855.

Từ 1862 đến 1950 Hoa Kỳ tiếp tục đặt thêm lãnh sự quán tại Nhật theo thứ tự như sau: Kanagawa (1862); Nagasaki (1862); Hakodate (1865); Osaka (1868); Tokyo (1869); Yokohama (1897); Kobe (1902); Shimonoseki (1918); Yokkaichi (1918); Fukuoka (1950); Sapporo (1950).

Đó là những thời điểm sớm nhất khi Mỹ bổ nhiệm Tổng Lãnh sự hay Lãnh sự đến nhậm chức tại các lãnh sự quán nêu trên.

Dữ liệu lịch sử ngoại giao Mỹ-Anh và Mỹ-Nhật trích dẫn trên đây cho thấy các ông Phan Trần Chúc, Thái Văn Kiểm/Robert Miller, và nhân viên Nhà Trắng viết diễn văn cho Tổng thống Johnson hay tất cả những người trích, chép lại về sau đều viết không đúng về việc ông Bùi Viện đã làm bạn với một sứ thần Mỹ ở Hương Cảng hay đã gặp một viên lãnh sự Hoa Kỳ vào năm 1873 tại Yokohama. Đơn giản vì Hoa Kỳ chưa khi nào đặt tòa lãnh sự tại Hong Kong, thuộc địa của Anh Quốc, và vì mãi đến gần 1/4 thế kỷ sau 1873 Mỹ mới có Lãnh sự quán ở Yokohama, vào năm 1897.

Về mặt chính sử, nếu dùng Việt Nam Sử Lược của tác giả Trần Trọng Kim làm tài liệu tham khảo nhanh, người ta sẽ không thấy một dòng hay đoạn nào từ Chương về Vua “Dực Tông” (V) đến Chương “Nước Pháp lấy đất Nam Kỳ” (VII) nói đến việc “Sứ Việt Nam sang Mỹ” hay ông chánh sứ Bùi Viện đi Mỹ dù chỉ một lần. Hơn nữa như tác giả Nguyễn Thị Chân Quỳnh đã nhận xét: “Chỗ khó khăn ở đây là thiếu tài liệu chính xác về Bùi Viện, bút chứng của ông vỏn vẹn có mấy bài thơ và văn tế, [Đại Nam] Thực Lục chép về ông chỉ có hai dòng, Liệt Truyện thì đến cái tên Bùi Viện cũng không thấy!”

Ở một bài viết trên tạp chí Hợp Lưu số 93 & 94 (11) trong phần về câu hỏi “Thực chăng Bùi Viện tới Mỹ?” nhà sử học Vũ Ngự Chiêu đã trưng dẫn thông tin từ Đại Nam Thực Lục Chính Biên (ĐNTLCB) và nhiều chi tiết về thành tích làm quan của ông Bùi Viện từ Nguyễn Triều Châu Bản (NTCB). Theo tác giả thì đây là tư liệu Nội các, Viện Cơ Mật và lục bộ của triều đình, có bút phê mực đỏ của vua, giống như các văn khố ngoại quốc.

ĐNTLCB cho biết ông Bùi Viện được bổ làm quản đốc Nha Tuần tải năm 1877, hàm chánh bát phẩm sau lên đến Biên tu, chánh thất phẩm. Học giả Vũ ngụ Chiêu cho biết thêm:

“Hơn một năm sau, Tháng Chạp Mậu Dần (12/1878-1/1879), ÐNTLCB ghi bộ Hộ đề cử Nguyễn Hữu Thục làm Phó Ðề đốc Nam Ðịnh, thay Bùi Viện cai quản Nha tuần tải. “Bùi Viện để thiếu rất nhiều; em là Bùi Bổng phải nhận lĩnh chở thuê để khấu trừ.” Tuy nhiên, Hộ đốc Nam Ðịnh Nguyễn Trọng Hợp [Hiệp] (1838-1902) không nhận Thục vì “chưa làm được việc gì đã lĩnh 10 vạn quan tiền công.” Vua đồng ý, cho Hợp tự lo liệu. Tổng đốc Hợp sửa lại 4 tàu thương hiệu, chọn phái các viên lãnh mộ, sử dụng tới hơn 130 người Thanh, cho thuyền và dõng binh ra biển tập luyện. Lại ủy cho bọn bang biện người Thanh đứng ra bảo nhận thuê các hiệu thuyền Thanh đi tải. Hợp cũng tố cáo ra vụ án tham ô tại Nam Ðịnh, khiến nhiều người bị phạt.”

Về thông tin từ NTCB, tác gỉa Vũ Ngự Chiêu liệt kê 9 trong 19 tài liệu về đời làm quan của ông Bùi Viện. Mười tài liệu không liệt kê vì “không liên quan đến việc Bùi Viện xuất ngoại hay tiếp xúc với người Mỹ.”

Cuối cùng tác giả Vũ Ngự Chiêu kết luận,

“Tóm lại, việc Bùi Viện “qua Mỹ, được Tổng thống Grant tiếp kiến” chẳng được minh chứng bằng tư liệu văn khố Mỹ hay Việt. Tư liệu Pháp và các nhà truyền giáo im lặng. Nội dung các thông tin không gần sự thực, hoặc sai lầm. Cho tới khi có tài liệu chứng minh ngược lại, nó chẳng là gì khác hơn huyền thoại, có lẽ chỉ hiện hữu trong trí tưởng của người đã công bố.”

Tác giả Phan Trần Chúc đã mất từ năm 1946; nhà giáo Bảo Vân Bùi Văn Bảo cũng đã qua đời từ năm 1998; tuy nhiên, tác giả Thái Văn Kiểm, dù đã lớn tuổi nhưng vẫn còn sinh hoạt tại Paris; hy vọng với tinh thần một người khảo cứu, khoa bảng (Docteur-es-Lettres Orientaliste, Paris), ông có thể làm rõ hơn câu chuyện ông Bùi Viện đi Mỹ với đầy đủ tài liệu khả tín hoặc sử liệu từ các văn khố mà ông đã sử dụng hoặc mới có về đề tài này.

Thói quen lập lại và trích dẫn những câu chuyện lịch sử chưa khi nào được chứng minh một cách thuyết phục, để phục vụ cho mục đích trước mắt gây ảnh hưởng tiêu cực hơn người ta tưởng, nhất là ở thời đại thông tin chớp nhoáng với kỹ thuật “cắt & dán” tân kỳ.

Lấy mật viết “Lê Lợi vi quân, Nguyễn Trãi vi thần” trên lá cho kiến đục thành truyền đơn kháng chiến chống quân Minh là chuyện cũ, trong những bài viết gần đây câu chuyện Bùi Viện đi Mỹ thường được sử dụng làm luận điểm chính trị trong các bài viết về quan hệ Việt-Mỹ. Sau đây chỉ là vài thí dụ.

Một, trong bài viết (12) về cuộc vận động hành lang tại Washington, D.C. mới đây của người Việt ở Mỹ, tác giả Giao Chỉ – một ngòi bút lâu năm ở San Jose, California – đã trích dẫn Phan Trần Chúc, đưa câu chuyện ông Bùi Viện đi Mỹ vào bài quan điểm để “luận cổ suy kim”.

Hai, tác giả Đào Đức Chương đã trích Bảo Vân để dẫn chứng vai trò của Bùi Viện trong bang giao Việt Mỹ (13).

Ba, trong bài “Khi ba ngọn cờ giương cao. . .” (14), tác giả nguyễn Ngọc Giao “ngược dòng lịch đại” cho rằng “sử sách sử sách ghi rằng năm 1873, ông Bùi Viện sang Mỹ vận động bang giao”. Độc đáo hơn những tác giả khác, “lịch đại” của tác giả Nguyễn Ngọc Giao đã cho ông Bùi Viện gặp Tổng thống Lincoln lần đầu sang Mỹ và lần sau vì “Lincoln vừa bị ám sát, tướng Grant lên thay, bận cầm quân dẹp nội chiến” nên không gặp được. Thực ra, cuộc nội chiến Nam Bắc tại Hoa Kỳ kể như đã chấm dứt sau khi Nam quân của tướng Robert E. Lee đầu hàng tướng Ulysses Grant trong trận chiến sau cùng tại Appomattox vào ngày 9 tháng 4, 1865. Năm ngày sau đó Tổng thống Lincoln bị ám sát. Tổng thống kế nhiệm Lincoln là Andrew Johnson (1865-1869). Ulysses Grant (1869-1877) là Tổng thống Mỹ thứ 18, sau Andrew Johnson.

Trên trang web của đại học Western Connecticut State University, trong bài giới thiệu tác phẩm “Allegories of the Vietnamese Past: Unification and the Production of a Modern Historical Identity” (15) của Wynn Gadkar-Wilcox, tác giả đã đặt câu hỏi tại sao người ta hư cấu chuyện ông Bùi Viện sang Mỹ gặp Tổng thống Ulysses Grant, dù rất khó tin, để rồi câu chuyện được phổ biến rộng rãi ngay cả trong những bài viết về lịch sử [và diễn văn chính trị]. Để trả lời, tác giả cho rằng có thể câu chuyện đó được dùng như một kiểu hình tượng về quan hệ Việt-Mỹ. Vì đã “bỏ rơi” Việt Nam ở hậu bán thế kỷ XIX, theo một số sử gia biện luận, Mỹ phải có trách nhiệm với Việt Nam ở những năm cuối thế kỷ XX. Một lý do khác cho việc hư cấu lịch sử – như chuyện Bùi Viện sang Mỹ, và một số huyền thoại lịch sử khác – là để chính thống hóa một lý tưởng nào đó, khái niệm quốc gia chẳng hạn; nhiều sử gia đã tô son điểm phấn cho lịch sử hoặc ngay cả bịa đặt ra những giai thoại lịch sử để bênh vực cho một ảo cảnh về một chủ nghĩa dân tộc Việt Nam và để đưa ra một bào chữa ý thức hệ cho chế độ họ đã chọn.

Tháng 6, 2012. Bổ túc tháng 1, 2017.

© DCVOnline

---

(1) Phan Trần Chúc, “Bùi Viện với chính phủ Mỹ: lịch sử ngoại giao triều Tự-Đức”. NXB Đại La (Hà Nội, 1945), NXB Chính Ký (194?). Cuốn sách này được NXB Đông Nam Á tái bản năm 1985 tại Paris.

(2) Phan Trần Chúc, “Bùi Viện với cuộc duy tân của triều Tự Đức”. NXB Đại La, Hà Nội, cuối 1945; NXB Kiến Thiết, đầu năm 1946; NXB Văn hoá Thông tin, tái bản năm 2000.

(3) Trần Xuan An, “Nguyễn Văn Tường (1824 – 1886) — Thơ — Vài nét về con người, tâm hồn & Tư tưởng / tệp 6”.

http://tranxuanan-writer-5.blogspot.ca/2006/11/nguyn-vn-tng-1824-1886-th-vi-nt-v-con_8425.html. Truy cập 1/6/2012.

(4) Bảo Vân (sưu tầm và biên soạn lại); Bùi Viện Một Nhà Nho Sáng Suốt – Lỗi Lạc – Phi Thường. Toronto Ontario (Canada), nxb Quê Hương, 1988. [Tác giả tên thật là Bùi Văn Bảo; có bút danh khác là Bê Bình Phương; tác giả nhận là hậu duệ của ông Bùi Viện – TGT.]

(5) Dương Trung Quốc, “Người Việt Nam đầu tiên đến nước Mỹ”, Tuanvietnam.net, 10/06/2005.

(6) Nguyễn Thị Chân Quỳnh, “Ký Sự đi Thái Tây: Phi-Li-Phê Bỉnh (1759-1830 ?), Phạm Phú Thứ (1821-1882)”. Châtenay-Malabry, tháng 7, 2000. http://chimviet.free.fr/lichsu/chquynh/chqyn_kysudithaitay.htm. Truy cập 1/6/2012.

(7) Robert Hopkins Miller, United States and Vietnam 1787-1941. Diane Pub Co; 1st edition (May 1990)

(8) Lyndon B. Johnson: “Toasts of the President and Chairman Thieu at a Dinner in Guam.” March 20, 1967. Online by Gerhard Peters and John T. Woolley, The American Presidency Project. http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=28151. Truy cập ngày 1/6/2012.

(9) Vũ Hữu San, Tựa Sách “Người Việt Khai-Phá Mỹ-Châu”

http://vanhoanuoc.tripod.com/ngvietkp.htm. Truy cập 1/6/2012

(10) Văn phòng Sử gia, Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ, “A Guide to The United States’ History of Recognition, Diplomatic, and Consular Relations, By Country, Since 1776: Japan”. http://history.state.gov/countries. Truy cập 1/6/2012.

(11) Vũ Ngự Chiêu, Nguyễn Ái Quốc: Người Việt Ðầu Tiên Ðến Mỹ?, Hợp Lưu số 93 (2/2007) và số 94 (4/2007).

(12) Giao Chỉ, “Vận động hành lang tại DC *Sứ thần Bùi Viện công tác 1873”, VietTribune.com, 17/03/2012.

(13) Đào Đức Chương, “Lịch sử bang giao Việt Mỹ”, Đặc San Lại Giang (Xuân Canh Dần 2010).

(14) Nguyễn Ngọc Giao, “Khi ba ngọn cờ giương cao…”, Diễn đàn Forum, 11/05/2011.

(15) Wynn Wilcox, “Allegories of the Vietnamese Past: Unification and the Production of a Modern Historical Identity”. Yale University, Southeast Asia Studies (Dec 31, 2011).