Oona A. Hathaway | DCVOnline

*Tòa án Công lý Quốc tế ở The Hague, tháng 3 năm 2022.* Frank van Beek / UN Photo

Sự phản đối cuộc xâm lăng của Nga bằng luật pháp

Cuộc xâm lăng Ukraine của Nga là cuộc chiến tranh phi pháp trơ trẽn nhất do một quốc gia có chủ quyền đánh chiếm một quốc gia có chủ quyền khác kể từ Thế chiến thứ hai. Điện Kremlin mở cuộc xâm lăng rõ ràng là đã vi phạm bổn phận cốt lõi trong Hiến chương Liên Hiệp Quốc, cấm “sử dụng vũ lực chống lại sự toàn vẹn lãnh thổ hoặc độc lập chính trị của bất kỳ quốc gia nào.” Tổng thống Nga Vladimir Putin gần đây đã đe dọa nếu người Ukraine tiếp tục chống lại thì họ đang “đánh cuộc với tương lai của cương vị một quốc gia của Ukraine.” Và có rất nhiều bằng chứng đang xẩy ra tại Ukraine cho thấy quân đội Nga đang phạm tội ác chiến tranh trên khắp quốc gia này — gồm cả việc nhắm mục tiêu vào dân thường.

Những hành động vi phạm pháp luật quá lớn và khác thường này đã được đáp ứng bằng việc thi hành pháp luật khác thường không kém. Phản ứng được thảo luận ở khắp nơi về cuộc đánh chiếm bất hợp pháp trắng trợn là một loạt những biện pháp trừng phạt phối hợp chưa từng có của Hoa Kỳ, Châu Âu và phần lớn những nước còn lại trên thế giới. Các biện pháp trừng phạt đó đã được áp dụng cụ thể và trực tiếp để đáp trả việc Nga vi phạm Hiến chương Liên Hiệp Quốc. Do đó, những lệnh trừng phạt của thế giới đã gửi một thông điệp rõ ràng: cuộc xâm lăng Ukraine là một mối đe dọa không chỉ đối với Ukraine mà còn đối với trật tự luật pháp quốc tế. Tham gia áp dụng những lệnh trừng phạt, nhiều quốc gia trên khắp thế giới đang cho thấy rõ rằng họ cũng phủ nhận cuộc xâm lăng bất hợp pháp của Nga và hành động vi phạm luật pháp của nước này.

Luật pháp quốc tế đương đại đòi hỏi những quốc gia phản ứng lại các hành động vi phạm không phải bằng chiến tranh mà bằng điều mà tôi và Scott Shapiro đã gọi là “đặt ra ngoài” — nghĩa là, các biện pháp trừng phạt loại một quốc gia vi phạm pháp luật ra khỏi lợi ích của sự hợp tác toàn cầu. Trong trường hợp này, việc đặt ra ngoài không chỉ liên quan đến các biện pháp trừng phạt kinh tế mà còn cấm những lực sĩ người Nga tham gia các đại hội thể thao quốc tế, cấm máy bay Nga bay vào không phận châu Âu và Hoa Kỳ, đồng thời hạn chế khả năng đến với khán giả châu Âu của các hãng truyền thông Nga.

Nhưng đó không phải là tất cả. Thông thường, các tổ chức pháp lý quốc tế hấp hối bỗng hồi sinh để đáp lại cuộc xâm lăng bất hợp pháp. Chỉ vài ngày sau cuộc chiến, công tố viên trưởng tại Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) đã thông báo rằng ông đang mở một cuộc điều tra về các tội ác chiến tranh có thể xảy ra và tội ác chống lại loài người của Nga. Ukraine cũng đã nhờ đến Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) can thiệp vào cuộc xung đột. Và, ngày càng có nhiều lời kêu gọi thành lập một tòa án đặc biệt để xem xét liệu có tội phạm xâm lăng hay không. Mặc dù còn quá sớm để biết liệu có nỗ lực nào trong số này sẽ thành công hay không, nhưng phản ứng chưa từng có tiền lệ có thể có ảnh hưởng bất ngờ trong việc khôi phục và củng cố trật tự luật pháp quốc tế theo những cách mà Putin không lường trước được. Thật vậy, quyết định của Ukraine dựa vào luật pháp ngay cả khi Nga đã dựa vào vũ lực thô bạo đã nâng cao lợi thế của cuộc đối đầu. Xung đột không chỉ đơn giản là về tương lai của Ukraine; nó là về tương lai của trật tự pháp lý toàn cầu như chúng ta biết.

CHIẾN TRANH TỘI ÁC CỦA PUTIN

Khi cuộc xâm lăng bắt đầu, Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc đã cố gắng thông qua một nghị quyết lên án cuộc xâm lăng của Nga và yêu cầu rút quân ra Nga khỏi Ukraine, nhưng Nga đã phủ quyết. Tuy nhiên, LHQ cho đến nay vẫn đóng vai trò là trung tâm của phản ứng pháp lý quốc tế đối với cuộc xâm lăng. Mặc dù Nga có thể dùng quyền phủ quyết của họ đối với Hội đồng Bảo an để ngăn không cho họ ủy thác bất kỳ hành động trừng phạt nào, nhưng sự cô lập gần như hoàn toàn của nước này tại LHQ đã diễn ra nhanh chóng và triệt để. Ngay sau khi Nga ngăn chặn nghị quyết, Hội đồng Bảo an, làm việc theo Nghị quyết Thống nhất vì Hòa bình đã không áp dụng từ lâu, không cho phép phủ quyết, đã chuyển vấn đề này lên Đại hội đồng, ngay sau đó đã bỏ phiếu áp đảo yêu cầu Nga “ngay lập tức, hoàn toàn và vô điều kiện rút tất cả các lực lượng quân sự của họ khỏi lãnh thổ Ukraine trong các biên giới được quốc tế công nhận. ” Chỉ một số ít các quốc gia — Belarus, Eritrea, Bắc Hàn và Syria — đã bỏ phiếu với Nga chống lại nghị quyết này. Các quốc gia khác mà Nga có thể hy vọng sẽ ủng hộ nó, đáng chú ý nhất là Trung Hoa, đã chọn bỏ phiếu trắng (với 34 nước khác). Rõ ràng là Nga đang bị cô lập hơn bao giờ hết.

*141 thuận, 5 chống với 35 phiếu trắng: Kết quả của cuộc bỏ phiếu của Liên Hiệp Quốc để lên án cuộc xâm lăng của Nga vào Ukraine, ngày 2 tháng 3 năm 2022*. Screenshot Un Web Tv

Bánh xe của hệ thống tư pháp hình sự quốc tế cũng bắt đầu quay nhanh. Vào ngày 28 tháng 2, chỉ bốn ngày sau khi cuộc xâm lăng bắt đầu, Công tố viên ICC Karim Khan thông báo rằng ông đang xin phép để mở một cuộc điều tra càng sớm càng tốt. Cả Nga và Ukraine đều không tham gia vào Quy chế Rome, vốn đã tạo ra ICC và trao quyền tài phán cho nó. Nhưng vào năm 2013, Ukraine đã chấp nhận quyền tài phán của ICC một cách hợp pháp đối với các tội phạm bị cáo buộc xẩy ra trên lãnh thổ của mình. Tuy nhiên, Khan cho biết việc này sẽ được xúc tiến nếu một quốc gia thành viên ICC đệ đơn xét về cuộc khủng hoảng Ukraine đến văn phòng của ông. Vào ngày 2 tháng 3, Công tố viên Khan thông báo rằng ông đã nhận được 39 đơn yêu cầu như vậy và ông sẽ tiến hành ngay lập tức. Chưa bao giờ ICC lại phản ứng nhanh như vậy trước sự bùng nổ của một cuộc xung đột. Thông báo này có nghĩa là các chiến binh trong nước và chỉ huy của họ ở cả hai bên, kể cả chính Putin, có thể bị ICC truy tố vì tội ác chiến tranh, tội ác chống lại loài người hoặc tội diệt chủng. Vì tội xâm lăng chỉ có thể được đưa ra trong ICC chống lại các quốc gia thành viên của Quy chế Rome, và Nga không phải là một thành viên, nên đã có những lời kêu gọi thành lập một tòa án đặc biệt để xét xử những người Nga đã mở cuộc chiến tranh xâm lăng bất hợp pháp ở Ukraine.

Không chịu kém, Tòa án Công lý Quốc tế thường hành động chậm chạp cũng đã bắt đầu các thủ tục tố tụng với vận tốc thật nhanh. Vào ngày 26 tháng 2, chỉ hai ngày sau khi cuộc xâm lăng bắt đầu, Ukraine đã nộp đơn lên ICJ, bắt đầu các thủ tục kiện Nga. Đơn kiện này đưa ra những tuyên bố thái quá (và vô căn cứ) của Putin về tội ác diệt chủng của Ukraine ở các vùng phía đông Ukraine và dùng nó họ chống lại ông. Nga, với tư cách là một thành viên ký kết Công ước Diệt chủng, đã đồng ý rằng ICJ là diễn đàn có thể giải quyết những cáo buộc tranh chấp về tội diệt chủng được. Trong một hành động sử dụng pháp luật biện hộ xuất sắc, Ukraine đã nắm bắt thực tế này và cho rằng tuyên bố của Putin cung cấp cơ sở cho ICJ để phân xử xem có thực sự xảy ra bất kỳ vụ diệt chủng nào như vậy hay không. ICJ ngay lập tức lên lịch điều trần về vấn đề này vào ngày 7 tháng 3, nhưng Nga đã vắng mặt.

TẠI SAO LẦN NÀY LẠI KHÁC

Theo tất cả những bản tin cho biết, Putin không nghĩ rằng toàn cầu sẽ phản ứng đồng loạt mạnh khác thường với cuộc xâm lăng Ukraine do ông đã gây ra. Đó là điều dễ hiểu. Xét cho cùng, Putin đang dùng lại cuốn cẩm nang hủy diệt Ukraine mà ông đã sử dụng trong nhiều năm ở Syria và bị phản đối rất ít. Và trong khi việc sáp nhập Crimea bất hợp pháp của ông vào năm 2014 đã phải đối phó với những lệnh trừng phạt, thì phản ứng đó chẳng là gì so với cơn sóng thần kinh tế đang tấn công nước Nga ngày nay.

Ông Putin không đánh giá đúng việc cả Syria và Crimea đều không liên quan đến một thách thức táo tợn đối với nguyên tắc cốt lõi của trật tự luật pháp quốc tế — điều cấm của Hiến chương Liên Hiệp Quốc về việc sử dụng vũ lực chống lại sự toàn vẹn lãnh thổ hoặc độc lập chính trị của bất kỳ quốc gia nào. Tại Syria, Putin đã hành động với sự đồng ý của Tổng thống Syria Bashar al–Assad. Do đó, hành động của ông ta, tuy kinh khủng, nhưng không vi phạm điều cấm sử dụng vũ lực của Hiến chương Liên Hiệp Quốc. Trong khi đó, việc sáp nhập Crimea diễn ra trong một đám mây hỗn loạn và ít đổ máu. “Những người màu xanh tí hon” mà Putin sau đó công nhận là quân đội của Nga, đã bí mật đến bán đảo Crimea từ trước. Chính phủ và người dân Crimea, nơi đóng quân lâu đời của Hạm đội Biển Đen của Nga, phần lớn ủng hộ sự kế thừa từ Ukraine và sự sáp nhập của Nga. Giới lãnh đạo trên khắp thế giới gọi việc thôn tính Crimea là — một sự vi phạm rõ ràng đối với Hiến chương Liên Hiệp Quốc — nhưng họ đã phải mất thời gian để nhận ra chuyện gì đang diễn ra và đưa ra một chương trình trừng phạt. Vào thời điểm đó, việc thôn tính Crimea đã trở thành ‘chuyện đã rồi.’

Ngay cả các quốc gia độc tài thường đứng về phía Nga cũng thấy vị trí pháp lý của họ là không thể biện hộ được.

Nhưng lần này thì khác. Không giống như ở Syria, giới lãnh đạo Ukraine không đồng ý với việc Nga sử dụng vũ lực. Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đang lãnh đạo đất nước ông trong thời điểm có lẽ đáng chú ý nhất của cuộc kháng chiến và hình thành bản sắc dân tộc trong ký ức gần đây. Ông đã biến Ukraine trở thành một biểu tượng của dân chủ và tự do trước sự tấn công dữ dội của Nga. Những người Ukraine bình thường đã đứng lên chiến đấu cho đất nước của họ chống lại một trong những đội quân hung ác và hùng mạnh nhất trên hành tinh. Và họ đã truyền cảm hứng cho thế giới, ngay cả khi đối diện với những mất mát phi thường.

Trong khi đó, cộng đồng thế giới, được sự hỗ trợ bằng những tiết lộ thông tin tình báo nổi bật đúng lúc của Hoa Kỳ về ý định thực của Nga, đã chứng minh rằng họ đã học được kinh nghiệm Crimea và sẵn sàng áp dụng những biện pháp trừng phạt ngay khi Nga xâm lăng. Nhiều quốc gia ở Châu Âu coi số phận của họ có liên quan đến Ukraine. Và hơn bao giờ hết, họ nhận ra hòa bình hậu chiến đã trở nên mong manh như thế nào — và việc cấm sử dụng vũ lực quan trọng như thế nào đối với an ninh tương lai của chính họ.

Ở BÊN PHẢI CỦA LUẬT PHÁP

Rõ ràng là không có tổ chức luật pháp quốc tế nào có thể ngăn chặn hoặc quay cuộc xâm lăng của Nga trở lại. Nhưng dù sao thì họ cũng có sức mạnh. Cùng chung vai, các thể chế này đang gây khó khăn cho Putin trong việc làm vẩn đục vùng nước hợp pháp và giữ được bất kỳ đồng minh nào đứng lại với ông ta [nếu không kể Belarus, Eritrea, Bắc Hàn và Syria]. Kể từ khi cuộc xâm lăng bắt đầu, người lãnh đạo Nga đã đưa ra nhiều tuyên bố vô căn cứ — cho rằng Ukraine đã có hành động diệt chủng ở các hai khu vực Luhansk và Donetsk của Ukraine, rằng các lệnh trừng phạt kinh tế tương đương với một lời tuyên chiến, rằng Nga chỉ đáp ứng yêu cầu của những người ở những khu vực “độc lập” của Ukraine để bảo vệ họ. Nhưng những tuyên bố này đã bị lật tẩy với những bằng chứng về tội ác chiến tranh của quân đội Nga cũng như phản ứng thống nhất của những tổ chức luật pháp quốc tế đưa những tuyên bố của Putin ra xem xét kỹ lưỡng.

Ukraine và đồng minh của họ đang tố ngược ván bạc của Putin. Và họ đang dùng đến những tổ chức luật pháp quốc tế để làm điều này.

Việc Ukraine và những nước ủng hộ họ quyết định dựa vào Hiến chương Liên Hiệp Quốc và các tổ chức luật pháp quốc tế đánh dấu hành động của Putin không chỉ đáng bị khiển trách về mặt đạo đức mà còn là việc bất hợp pháp. Việc đó còn giúp cô lập Putin. Điều này giúp giải thích lý do tại sao chỉ có các luật gia quốc tế hạ đẳng hoàn toàn phụ thuộc hoặc nhờ ân huệ của Nga, mới bỏ phiếu ủng hộ nước này tại Đại hội đồng LHQ. Ngay cả các quốc gia độc tài thường đứng về phía Nga cũng thấy vị trí pháp lý của họ là không thể biện hộ được. Hai trong số các luật sư của Nga từng biện hộ cho Nga tại ICJ trong các vụ án liên quan đến Crimea đã từ chức, tuyên bố công khai rằng “không thể đại diện trong các diễn đàn dành riêng cho việc áp dụng luật cho một quốc gia coi thường nó một cách ghê tởm.”

Mặc dù có rất ít triển vọng Putin sẽ phải ra trước vành móng ngựa tại toà án ICC ở The Hague và xác suất rất nhỏ là Nga sẽ tuân theo quyết định của ICJ, luật pháp quốc tế vẫn là một trong những vũ khí mạnh nhất của Ukraine chống lại Nga. Luật pháp đang giúp các quốc gia ít đồng ý với nhau nhất thống nhất để chống lại cuộc xâm lăng. Luật pháp quốc tế đã tập hợp một liên minh toàn cầu chưa từng có để phản đối sự can thiệp của Nga và xây dựng một chương trình trừng phạt sẽ làm tăng cái giá Nga phải trả cho hành động xâm lăng của Điện Kremlin. Và luật pháp đã khiến chính những quốc gia này phải hỗ trợ Ukraine, gồm cả việc chuyển giao một số lớn vũ khí để nước này có thể tự vệ. Luật pháp sẽ giữ liên minh các quốc gia đa dạng này lại với nhau bằng cách chứng minh lại nhiều lần là Putin không có một lý lẽ chính đáng nào để ông có thể dựa vào để xâm lăng Ukraine.

Ngay cả khi chính phủ của Ukraine sụp đổ, sự lên án thống nhất và bền vững bằng luật pháp đối với cuộc xâm lăng là điều cần thiết không những chỉ để duy trì hy vọng về một tương lai trong đó Ukraine được tự do và độc lập mà còn để duy trì một trật tự pháp luật quốc tế được thiết lập trên nguyên tắc bạo lực không thể là chính nghĩa.