Ông Giê–Su Khốn Khổ ở Phố Hàng Thuốc Bắc

Vũ Thư Hiên

Tôi thường chơi với người lớn tuổi hơn mình – thiên hạ gọi kiểu đánh bạn như thế là “chơi trèo”. Oan cho tôi. Những cuộc gặp gỡ tình cờ diễn ra thế nào thì nó là thế ấy, không có bất kỳ một sự cố ý nào.

Tôi gặp Bùi Xuân Phái lần đầu ở một quán cà phê. Ở phố Hàng Vôi có một quán vỉa hè xập xệ với những bàn nhỏ, ghế thấp. Chẳng biết tự bao giờ và vì sao nó lại trở thành nơi tụ hội của văn nghệ sĩ Hà thành.

Nhác thấy Nguyễn Sáng và tôi đi tới, Bùi Xuân Phái nâng chén cà phê thay lời chào.

Rồi Bùi Xuân Phái ghé vào tai Nguyễn Sáng:

– Tay nào đấy?

Nguyễn Sáng nói khẽ,

– Cánh ta. Chơi được.

Bùi Xuân Phái chìa tay cho tôi. Chúng tôi trở thành bạn từ hôm ấy.

Cao, mảnh khảnh, da trắng xanh, gương mặt hao hao tượng Chúa Cứu Thế làm ra biệt danh : Ông Giê–Su Khốn Khổ ở Phố Hàng Thuốc Bắc.

Ông Giê Su thì xong rồi, nhưng khốn khổ thì phải có chút giải thích.

Chả cứ tôi, nhiều người biết Bùi Xuân Phái có một đam mê không giống ai: những mái nhà phố cổ. Chúng còn lại nguyên vẹn từ những năm xa xưa của đất kinh kỳ với ngói âm dương được nung trong những lò dân dã. Chúng cao thấp không đều, nhưng tất cả đều mang một màu nâu sậm. Anh khoái chúng, vì lẽ gì chúng hút hồn anh là điều không thể giải thích. Anh vẽ rất nhiều những mái nhấp nhô ấy. Những bức tranh rồi mang một tên chung: Phố Phái.

Chẳng ai bắt gặp, dù chỉ một lần, Bùi Xuân Phái đứng sau giá vẽ ở đâu đó. Anh không sao chép cảnh vật. Anh la cà khắp các phố xưa, ngắm chúng, nhập tâm chúng, rồi khi nổi hứng mới đưa chúng lên khung vải, lên một mảnh gỗ hoặc bất cứ vật liệu nào rơi vào tay, kể cả vỏ bao thuốc lá.

Cách Bùi Xuân Phái vẽ gần với trường phái quốc hoạ Trung Hoa. Gần thôi, chứ không giống. Tề Bạch Thạch vẽ tôm sau khi ngắm chúng phóng, chúng búng, chúng lượn lờ chán chê mê mỏi trong chậu, trong thau. Ngựa của Từ Bi Hồng phi nước đại trong tranh cũng là sau nhiều ngày nhiều giờ ông dõi theo những chiến mã tung vó trên thao trường cho đến khi chúng hằn vào vô thức mới cầm lấy cây cọ. Ngựa của Từ Bi Hồng bị các nhà sinh vật học phê phán: ngựa phi thế là sai cách, vó ngựa khi phi không phải như vậy.

Họ không biết hay họ quên danh hoạ Tề Bạch Thạch đã tóm tắt về đặc trưng của nghệ thuật trong một truyền ngôn bất hủ: “Nghệ thuật là vừa giống vừa không giống. Giống quá là mị đời. Không giống là dối đời.”

Gọi anh là Ông Giê Su Khốn Khổ bạn bè không có ý xúc phạm ai – cả anh, cả Chúa Cứu Thế. Biệt danh ấy chỉ là một liên tưởng bất giác.

Bùi Xuân Phái hoàn toàn không để ý tới bộ diện của mình. Anh phớt lờ mọi cái nhìn của thiên hạ. Anh là một hoạ sĩ nghèo. Như mọi hoạ sĩ không biết làm giàu. Những hoạ sĩ giàu có thật. Họ là những nhà trang trí tài ba, cũng thật.

Tôi từng được ngồi đối ẩm với Bùi Xuân Phái không phải một lần trên cái gác xép chỉ có thể ngồi chứ không thể đứng. Thứ gác xép này có nhiều trong thời gian ấy. Nó tăng diện tích ở, nhưng với Bùi Xuân Phái nó là giang sơn riêng của anh. Ở đấy anh vẽ, anh tiếp khách, anh nghỉ ngơi, anh suy tưởng. Bàn trà của anh, tôi nhớ, chỉ không biết nên gọi nó bằng tên gì – một cái chõng tre liliput, trên đó có đủ ấm và chén cọc cạch, chúng không có họ hàng với bàn trà đủ bộ Thế Đức gan gà của danh sĩ Nguyễn Tuân.

Chân dung họa sĩ Bùi Xuân Phái. https://vietnamnet.vn/

– Tranh của tôi là tranh úp mặt vào tường, ông ạ – Bùi Xuân Phái tư lự vươn tay về phía những bức tranh xếp xộc xệch cái to cái nhỏ, to nhất thì bằng cái bảng đen tự tạo của tôi trong tuổi học trò. Chúng không thể đua với tranh treo tường ở những nhà sang.

– Chúng làm sao có thể chường mặt ra trong những cuộc triển lãm hay những ga–lê–ri – Bùi Xuân Phái nói.

Tôi gật. Tôi không thể không đồng ý. Nhưng tôi tiếc.

– Mình không có tiền để làm tranh to – anh nói.

– To không đồng nghĩa với đẹp – tôi nói.

Ông Giê Su này khốn khổ thật sự, thiên hạ có đặt cái biệt hiệu như thế cũng không ngoa.

– Hoạ sĩ là cái gì? – anh tâm sự – Nó là thằng câm. Nó chỉ biết nói bằng đường nét, bằng màu sắc. Thiên hạ hiểu nó muốn nói gì là qua cái ấy. Chỉ qua một cái ấy mà thôi.

Viết về tranh Bùi Xuân Phái là việc của những nhà phê bình hội hoạ, cả quan phương lẫn dân phương. Không phải tôi. Tốt nhất là không viết. Miêu tả cái đẹp là việc trần ai. Không dễ một chút nào.

Hoạ sĩ nào mà chẳng muốn tạo ra phong cách riêng, dấu ấn của riêng mình. Nhưng không phải cứ muốn là được. Tôi có vài bạn hoạ sĩ chẳng được ai nhắc đến. Họ bị dòng lũ thời gian cuốn trôi tận đẩu tận đâu, nói tóm lại – vô tăm tích.

Người không màng đến thời gian, không thèm để ý tới sự khen chê của thiên hạ, chỉ làm theo ý thích dẫn dắt thì còn lại. Một trong những người như thế là Bùi Xuân Phái.

Một hôm, trà lá xong xuôi, anh giúi vào tay tôi một bức:

– Cái này ông cầm về.

Tôi giãy nảy:

– Không. Tôi không nhận đâu. Đã không có tiền mua sơn mua toan biếu ông mà lại nhận tranh ông cho thì tôi là cái thằng nào?

– Cứ lấy đi. Coi như một kỷ niệm.

Đó là một bức tranh nhỏ với hai nhân vật được cách điệu hoá – một nam một nữ đang múa. Nhìn tranh mà nghe thấy trống phách.

Tôi xua tay. Tôi lắc. Không lấy là không lấy. Tôi là thằng có lương tâm. Tôi làm báo, lương còi cọc, chưa hết tháng đã hết tiền. Tôi viết như bổ củi, hết bài này đến bài khác, ký hết tên này đến tên khác, để kiếm ăn.

Có tờ báo giao cho tôi giữ hẳn một viết về các xảo thuật trong nghề làm phim.

Không biết Bùi Xuân Phái sống cách nào. Tôi không thấy anh bán tranh. Cho tranh thì có, là chuyện thật.

Anh nghèo. Nhưng anh sống lâu hơn cái chết của mình.

Bằng chứng là tranh Bùi Xuân Phái được các nhà sưu tập săn lùng, coi như của quý. Đến nỗi tranh nhái “Phố Phái” nhiều vô số kể. Mà cũng giống lắm, mới chết. Người mua tranh anh phải cậy các chuyên gia hội hoạ phân biệt giùm.

Nhái cũng là một nghệ thuật chứ bộ. Hoạ sĩ vẽ nhái phải thuộc nằm lòng phong cách của hoạ sĩ thật.

Không thế làm sao nhái nổi.

Tôi không có ý định viết về hội hoạ. Không phải lĩnh vực tôi am tường. Viết về anh là viết về một nỗi nhớ bất chợt.

Ngôi nhà nhỏ ở phố Hàng Thuốc Bắc cần được làm nhà lưu niệm một hoạ sĩ tài hoa. Những hoạ sĩ như thế không có nhiều ở đất nước bé nhỏ của chúng ta.