Khủng hoảng Ukraine của Trung HoaTập được gì và mất gì khi hậu thuẫn Putin -

Jude Blanchette và Bonny Lin | Trần Giao Thuỷ dịch

Cuộc khủng hoảng ở Ukraine đang phơi bày những giới hạn trong chính sách đối ngoại của Chủ tịch Trung Hoa Tập Cận Bình.

*Chủ tịch Trung Hoa Tập Cận Bình và Tổng thống Nga Vladimir Putin tại Moscow, tháng 2 năm 2022*. Evgenia Novozhenina/Reuters

Cuộc khủng hoảng Ukraine chính là sự đối đầu giữa Nga và phương Tây, nhưng cạnh đó, một nhân tố khác đang lúng túng; đó là Trung Hoa. Bắc Kinh đã cố gắng đi trong lằn ranh rất hẹp trước khủng hoảng Ukraine. Một mặt, họ đứng về phía Nga, đổ lỗi cho sự bành trướng của NATO gây ra cuộc khủng hoảng và cáo buộc những dự đoán của Hoa Kỳ về một cuộc xâm lăng sắp xảy ra làm cuộc chiến thêm trầm trọng. Mặt khác, đặc biệt là khi nguy cơ xung đột quân sự ngày càng gia tăng, Trung Hoa đã kêu gọi hai bên dùng ngoại giao hơn là chiến tranh.

Nếu Bắc Kinh có thể làm theo ý muốn, họ sẽ duy trì mối quan hệ chặt chẽ với Moscow, bảo vệ mối quan hệ thương mại với Ukraine, giữ EU trong quỹ đạo kinh tế của mình và tránh ảnh hưởng do những lệnh trừng phạt của Hoa Kỳ và EU đối với Moscow — tất cả những thứ đó trong khi tránh để cho quan hệ với Hoa Kỳ xấu đi một cách đáng kể. Thực hiện được bất kỳ phần nào trong số các mục tiêu nói trên có thể là việc khả thi. Đạt được tất cả là chuyện không xẩy ra được.

Nếu Nga xâm lăng Ukraine, Bắc Kinh có thể ném cho Moscow một cái phao: cứu trợ kinh tế để giảm bớt ảnh hưởng của các lệnh trừng phạt của Mỹ. Nhưng làm như vậy sẽ gây thiệt hại cho mối quan hệ của Trung Hoa với châu Âu, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng từ Washington và khiến các quốc gia truyền thống không liên kết như Ấn Độ ngày càng sa vào vòng tay của phương Tây. Ngược lại, nếu Bắc Kinh quay lưng với Moscow, thì nước này có thể làm suy yếu quan hệ đối tác chiến lược thân thiết nhất vào thời điểm mà nền an ninh đang xấu đi ở châu Á, đang cần sự trợ giúp nhất từ bên ngoài.

Cuộc khủng hoảng ở Ukraine đang phơi bày những giới hạn trong chính sách đối ngoại của Chủ tịch Trung Hoa Tập Cận Bình.

Những khát vọng toàn cầu của Bắc Kinh hiện đang mâu thuẫn với mong muốn duy trì sự mơ hồ và xa cách có lựa chọn. Mặc dù giới lãnh đạo Trung Hoa có thể không nhận ra điều đó, nhưng sự liên kết chặt chẽ hơn của nước họ với Nga là điều thiếu khôn ngoan. Mặt tích cực của hành động này là tư biện và lâu dài: một ngày nào đó Nga có thể đáp lại sự ủng hộ của họ bằng cách ủng hộ nguyện vọng về lãnh thổ của Trung Hoa hoặc hợp tác sửa đổi cấu trúc quản trị toàn cầu. Tuy nhiên, cái giá phải trả cho chiến lược toàn cầu lớn hơn của Trung Hoa là thực tế và tức thời.

Trục Bắc Kinh-Moscow chặt chẽ hơn sẽ khuyến khích các đối thủ của Trung Hoa cân bằng để chống lại nó, cho họ thêm lý do để thiết lập các mối quan hệ kinh tế và quân sự chặt chẽ hơn để tự vệ trước sự xâm lăng của Trung Hoa. Tại các thủ đô của châu Âu, nơi mà sức hấp dẫn của thị trường khổng lồ Trung Hoa theo truyền thống đã làm thui chột những nỗ lực chống lại Trung Hoa, Bắc Kinh đang phải đối đầu với những sóng gió chính trị mạnh mẽ hơn. Và ở Hoa Kỳ, tình cảm đối với Trung Hoa thậm chí còn trở nên u ám hơn. Nếu chiến tranh bùng nổ ở Ukraine, nhiều chính khách Mỹ sẽ cáo buộc tay của Bắc Kinh đã dấy máu. Về khủng hoảng Ukraine, Trung Hoa đang chơi một trò nguy hiểm, một trò chơi có thể họ sẽ phải hối tiếc.

MỘT KHỦNG HOẢNG KHÔNG MONG MUỐN

Không nghi ngờ gì nữa, Bắc Kinh muốn không có cuộc khủng hoảng hiện tại. Trước tiên, Ukraine là một đối tác thương mại quan trọng đối với Trung Hoa, với hơn 15 tỷ USD giá trị thương mại song phương vào năm 2020. Quốc gia này cũng là cửa ngõ quan trọng vào châu Âu và là đối tác chính thức của Sáng kiến Một Vành đai Một Con đường, dự án địa chính trị hàng đầu của Tập. Tháng trước, Tập đã gửi lời chào tới Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskyy, nói rằng,

“Kể từ khi thiết lập quan hệ ngoại giao cách đây 30 năm, quan hệ Trung Hoa-Ukraine luôn duy trì động lực phát triển ổn định và hợp lý.”
Xi Jinping

Trong riêng tư, các chuyên gia Trung Hoa đã than thở rằng Bắc Kinh, lo lắng về việc xúc phạm Moscow, đã không làm nhiều hơn nữa để hỗ trợ một đối tác quan trọng trong Sáng kiến Một Vành đai Một Con đường.

Bắc Kinh cũng không muốn công khai ủng hộ việc chiếm đất của Nga, vì lo ngại sâu xa rằng những nước khác có thể sử dụng logic tương tự để làm suy yếu chủ quyền lãnh thổ của Trung Hoa. Tất nhiên, Trung Hoa hầu như không phải là một nước chống lại chủ nghĩa xét lại lãnh thổ đáng tin cậy; không cần nhìn xa hơn những hành động của họ ở Hoa Đông và Biển Đông, hành vi của họ ở biên giới Ấn Độ, và sự thèm muốn của họ đối với Đài Loan. Tuy nhiên, những gì Trung Hoa phản đối là chủ nghĩa xét lại do các cường quốc khác thực hiện, kể cả Nga. Cho đến ngày nay, Trung Hoa vẫn chưa công nhận việc Nga sáp nhập Crimea vào năm 2014.

Cuộc khủng hoảng ở Ukraine đang phơi bày những giới hạn trong chính sách đối ngoại của Tập Cận Bình.

Giới lãnh đạo Trung Hoa chắc chắn nhận thức được rằng bất kỳ sự ủng hộ nào đối với Nga đối với Ukraine sẽ làm trầm trọng thêm quan hệ với EU và Hoa Kỳ. Những chiến lược gia Trung Hoa coi Nga, Mỹ và châu Âu là những nhân tố quyết định quan trọng nhất trong cán cân quyền lực toàn cầu. Từ lâu, họ đã xem ước mơ của châu Âu về một thế giới đa cực phù hợp với giấc mơ của chính họ. Bằng cách củng cố sự chia rẽ giữa Nga và châu Âu, một cuộc xâm lăng của Nga vào Ukraine do đó sẽ có nguy cơ chia các cường quốc quan trọng nhất thành hai khối — một bên là Nga và Trung Hoa, bên kia là Hoa Kỳ và châu Âu — tái tạo các thỏa thuận an ninh thời Chiến tranh Lạnh mà Trung Hoa nói là đã phản đối kịch liệt. Tệ hơn nữa, Trung Hoa liên kết với quốc gia yếu nhất trong ba cường quốc.

Do đó, rất khó có thể xẩy ra việc Tập đã bật đèn xanh cho Tổng thống Nga Putin xâm lăng, như một số cho là như vậy. Bằng những thông điệp ngoại giao thận trọng, Bắc Kinh đã công khai ủng hộ lập trường của Moscow chống lại sự bành trướng của NATO nhưng vẫn nhấn mạnh hy vọng có thể tìm được một giải pháp ngoại giao. Như Tập đã nói trong cuộc điện đàm ngày 16 tháng 2 với Tổng thống Pháp Emmanuel Macron,

“Tất cả các bên liên quan nên giữ hướng giải quyết chính trị chung, tận dụng hết những nền tảng đa phương… và tìm kiếm một giải pháp toàn diện cho vấn đề Ukraine qua đối thoại và tham vấn.”
Xi Jinping

Ba ngày sau, Bộ trưởng Ngoại giao Trung Hoa Vương Nghị lập lại thông điệp đó, gọi thỏa thuận Minsk, hai hiệp ước ký năm 2014 và 2015, là “lối thoát duy nhất cho vấn đề Ukraine.” Ông nhắc lại sự ủng hộ đối với “chủ quyền, độc lập và toàn vẹn lãnh thổ của bất kỳ quốc gia nào” và lưu ý rằng “Ukraine không phải là ngoại lệ.”

MUỐN CẢ ĐÔI ĐƯỜNG

Đây là lúc mà quan điểm của Bắc Kinh bắt đầu trở nên thiếu mạch lạc. Cùng lúc với việc kêu gọi giảm leo thang căng thẳng, họ đang nuôi dưỡng sự hiếu chiến của Moscow bằng cách công khai hỗ trợ những yêu sách của Nga và tìm cách để giảm cái giá phải trả do sự răn đe của phương Tây. Việc Bắc Kinh mua thêm năng lượng của Nga và tăng cường sử dụng đồng Nhân dân tệ của Trung Hoa (thay vì đô la Mỹ) cho những giao dịch song phương có thể be bờ cho Nga tránh được ảnh hưởng của sự trừng phạt của Mỹ. Tuyên bố của Bộ Ngoại giao Trung Hoa rằng những cảnh cáo của Hoa Kỳ về việc Nga có thể mở cuộc xâm lăng là “thông tin sai lệch” làm suy yếu lời kêu gọi đối thoại cùng lúc của Bắc Kinh, vì những cảnh cáo này trên thực tế là một lời kêu gọi khẩn cấp để dùng đến ngoại giao.

Vô tình hay cố ý, Bắc Kinh đã tự gắn mình vào chủ nghĩa xét lại của Moscow. Trong một tuyên bố chung đáng chú ý với Putin công bố ngày 4 tháng 2, Tập không những chỉ khẳng định một ý thức hệ về thế giới quan chung giữa hai cường quốc độc tài mà còn kết nối sự bành trướng của NATO với nhu cầu

“chống lại những nỗ lực của các thế lực bên ngoài nhằm phá hoại an ninh và ổn định ở khu vực lân cận chung của họ.”
“phản đối việc NATO mở rộng thêm và kêu gọi Liên minh Bắc Đại Tây Dương từ bỏ các phương pháp tiếp cận chiến tranh lạnh theo ý thức hệ của mình.”
“Hai bên chống lại việc hình thành những cấu trúc khối khép kín và phe đối lập ở khu vực Châu Á — Thái Bình Dương và luôn cảnh giác cao độ về ảnh hưởng tiêu cực của chiến lược Ấn Độ — Thái Bình Dương của Hoa Kỳ đối với hòa bình và ổn định trong khu vực.”

Không nghi ngờ gì nữa, Bắc Kinh không muốn có cuộc khủng hoảng hiện tại.

Việc làm mờ đi những lo ngại của Nga về NATO cùng với những lo ngại của Trung Hoa về hoạt động của Mỹ ở châu Á có thể mang lại cho Tập một cảm giác như tình đồng chí nhất thời với Putin, nhưng nó phải trả giá bằng mối quan hệ với phương Tây, đã phản ứng như người ta có thể dự đoán. Như Jens Stoltenberg, Tổng thư ký NATO, nói với báo chí vào ngày 15 tháng 2,

“Về căn bản những gì chúng tôi thấy là hai cường quốc độc tài, Nga và Trung Hoa, đang bắt tay với nhau.”
Jens Stoltenberg

Mặc dù Bắc Kinh công khai than thở về trạng thái tâm lý Chiến tranh Lạnh mà họ coi là đang thúc đẩy chính sách của phương Tây, mối quan hệ ngày càng thân thiết của họ với Moscow không thể không nhắc giới quan sát về mối quan hệ Xô-Trung vào đầu những năm 1950.

Không chỉ mối quan hệ của Trung Hoa với Hoa Kỳ và châu Âu sẽ bị ảnh hưởng. Thật vậy, sự ủng hộ của họ đối với ván bài của Putin đang làm dấy lên những lo ngại ngay chính sân sau của họ. Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida đã tuyên bố:

“Chúng ta phải xem xét khả năng nếu chúng ta dung túng cho việc sử dụng vũ lực để thay đổi hiện trạng, thì điều đó cũng sẽ có tác động đến châu Á.”
Fumio Kishida

Đó là một cách nói tỉnh lược (elliptical) ngụ ý rằng Bắc Kinh có thể cảm thấy được khuyến khích vì chủ nghĩa phiêu lưu của Putin. Bộ trưởng Quốc phòng Australia, Peter Dutton, đã cảnh cáo rằng một cuộc xâm lăng của Nga sẽ khuyến khích Trung Hoa tăng cường việc cưỡng chế Đài Loan. Hiện tại, Ấn Độ đã cố gắng giữ thái độ trung lập, với T. S. Tirumurti, đại sứ của nước này tại LHQ, kêu gọi “ngoại giao yên lặng và mang tính xây dựng.” Nhưng với sự đối kháng ngày càng tăng giữa Ấn Độ và Trung Hoa, một cuộc xâm lăng Ukraine được Trung Hoa hậu thuẫn chắc chắn sẽ đẩy New Delhi ra xa Moscow hơn nữa và về phía Australia, Nhật Bản và Mỹ.

QUAN ĐIỂM TỪ BẮC KINH

Với cái giá đắt phải trả, tại sao Trung Hoa lại chọn đi với Nga? Chắc chắn họ nhận thức được rằng hành động và thái độ này sẽ làm trầm trọng thêm căng thẳng với phương Tây và các quốc gia xung quanh khu vực ngoại vi của nó.

Có thể Tập thực sự tin rằng Putin sẽ không xâm lăng Ukraine, điều đó có nghĩa là việc cho ông ta vay sự ủng hộ bằng tu từ sẽ không phải trả bất kỳ một giá nào. Có lẽ Putin đã bảo đảm riêng với Tập rằng hành động của ông chỉ nhằm đưa Mỹ và NATO vào bàn thương lượng. Tập cũng có thể đã không cập nhật quan điểm của mình dựa trên những gì đang diễn ra trên thực địa ở Ukraine. Sự ủng hộ của ông đối với việc Moscow phản đối việc mở rộng NATO dường như đã bắt đầu vào tháng 12 năm 2021, theo lời kể của Nga về hội nghị thượng đỉnh qua mạng giữa hai người lãnh đạo. Lúc đó, một cuộc xâm lăng của Nga dường như không có khả năng xảy ra. Tuy nhiên, trong những tháng sau đó, bức tranh đã thay đổi — và Trung Hoa có thể cảm thấy bị khóa vào một vị trí mà họ không lựa chọn.

Cũng có thể Tập tin rằng nếu một cuộc xâm lăng xẩy ra, nó sẽ gây thiệt hại cho Nga, châu Âu và Hoa Kỳ nhiều hơn nó sẽ làm tổn thương đến Trung Hoa. Miễn là Trung Hoa kiềm chế cung cấp bất kỳ viện trợ quân sự trực tiếp nào cho Nga, nhiều nhất là Trung Hoa sẽ phải chịu các biện pháp trừng phạt thứ cấp vì đã hỗ trợ chính trị và kinh tế cho Nga. Những bận tâm với Ukraine và Nga, Hoa Kỳ và Châu Âu sẽ chuyển sự chú ý của họ khỏi châu Á, để cho Trung Hoa tự do trong khu vực của họ. Nói tóm lại, mặc dù một cuộc xung đột ở Ukraine sẽ có hại cho tất cả mọi người, nhưng chung cuộc Trung Hoa có thể sẽ ít bị thiệt hại hơn tất cả.

Đây là một lối suy nghĩ quá đơn giản và nguy hiểm. Hệ quả của chiến tranh ở Ukraine là điều quá khó đoán để biện minh cho việc đánh cá vào cuộc xung đột. Hơn nữa, có rất ít lý do để nghi ngờ rằng Washington sẽ bị vùi dập vì một cuộc chiến ở Ukraine. Mặc dù những cuộc chiến của Mỹ ở Afghanistan và Iraq có thể đã mở ra cơ hội chiến lược cho Trung Hoa hơn một thập kỷ trước, nhưng Trung Hoa nên nhận thấy rằng cách giải quyết của chính quyền Biden đối với Ukraine đã được điều nghiên chính xác để tránh sa lầy vào một cuộc xung đột.

Trong khủng hoảng Ukraine, Trung Hoa đang chơi một trò chơi nguy hiểm.

Động lực thực sự đưa đến quan điểm của Trung Hoa về Ukraine có thể liên quan đến một điều gì đó lâu dài hơn: sự hấp dẫn của mối quan hệ hợp tác chặt chẽ hơn với Nga. Tập coi đây là ứng xử tốt nhất trong một môi trường an ninh u ám, đặc trưng chính là quan hệ ngày càng xấu đi với Hoa Kỳ. Dù vẫn đầy những luận điệu của Bắc Kinh về sự suy thoái của phương Tây, Trung Hoa vẫn coi Hoa Kỳ và các đồng minh của Mỹ đủ mạnh để có những xích mích với họ sẽ định hình mười năm tới. Trung Hoa cho rằng châu Âu đang ngày càng nghiêng theo quan điểm của Hoa Kỳ và họ cảm thấy căng thẳng ngày càng tăng với các quốc gia trong khu vực lân cận, kể cả Úc và Ấn Độ.

Mặt khác, quan hệ với Moscow đã được cải thiện đều đặn trong hơn ba mươi năm, với sự đồng chỉnh chặt chẽ hơn trong nhiều vấn đề, kể cả ý thức hệ, an ninh, không gian mạng và quản trị toàn cầu. Căng thẳng vẫn còn, đặc biệt là về khoảng cách quyền lực giữa hai quốc gia ngày càng gia tăng. Nhưng cả hai nước đã gìn giữ sự khác biệt của họ khéo léo một cách đáng kể. Mối quan hệ thân thiết giữa Tập và Putin, sự thù địch chung đối với Hoa Kỳ và tầm nhìn hẹp hòi chồng chéo (mặc dù không giống nhau) về trật tự thế giới có khả năng đủ để thúc đẩy mối quan hệ trong ít nhất mười năm tới.

Không có cường quốc hàng đầu nào khác ngoài Nga khiến Tập có thể đã đánh ván bài có tính toán rằng mối quan hệ bền chặt với Moscow cuối cùng có thể trở thành tài sản cho Bắc Kinh. Khi Trung Hoa áp đặt nhiều yêu sách lãnh thổ quanh vùng ngoại vi, họ đang tìm đến Nga để chống lại các nỗ lực muốn be bờ. Nga cũng có thể quăng một cái phao quan trọng nếu có những nỗ lực quốc tế nhằm làm gián đoạn dòng hàng hóa quan trọng chuyển đến Trung Hoa. Nga cũng ủng hộ lập trường của Trung Hoa đối với Đài Loan, và trong trường hợp xảy ra chiến tranh giữa Mỹ và Trung Hoa về hòn đảo này, Bắc Kinh có thể trông đợi vào sự giúp đỡ về ngoại giao và kinh tế của Nga.

Sự liên kết ngày càng tăng của Tập với Moscow cho thấy một tình trạng tiến thoái lưỡng nan của Trung Hoa. Khi cạnh tranh với phương Tây về trật tự toàn cầu, Nga trở thành một đối tác an ninh hấp dẫn hơn. Nhưng vì nâng cao mối quan hệ với Nga — và chọn làm như vậy ngay giữa cuộc khủng hoảng do Putin gây ra — Bắc Kinh đang mời gọi sự phản đối mà họ không đủ khả năng chi trả.