Đ Ư Ờ N G V Ề X A N G Á I

Vũ Thư Hiên

Tôi đã tự nhủ: viết về đời tù một lần này rồi thôi, không viết thêm nữa.

Tự nhủ thì tự nhủ, lòng vẫn ray rứt – có những cuộc đời cay đắng mình biết, mình muốn nhiều người cùng biết, thế mà lại chưa viết ra.

Những số phận nghiệt ngã luôn nhắc nhở tôi, buộc tôi phải nhớ, như một món nợ phải trả, không trước thì sau, không thể lờ đi mà được.

Thí dụ như chuyện này.

Tôi từng gặp nhiều người rời bỏ quê hương đi theo tiếng gọi của lý tưởng. Sự rời bỏ này là lựa chọn tự thân, không bị ai ép buộc, không có gì ép buộc.

Ấy thế mà khi họ bị nỗi nhớ quê hương day dứt đến mức không thể chịu đựng nổi thì con đường về nhà lại dẫn họ tới một ngõ cụt – họ không thể đi tiếp tới một nơi bất kỳ nào khác. Ngõ cụt ấy không có đường ra dù có muốn ra đến mấy.

Nhớ đến Nguyễn Hữu Muôn là tôi như lại ngửi thấy mùi khói cà độc dược.

Muôn gày đến mức không thể gày hơn. Trong bộ đồ tù lụng thụng anh suốt ngày đứng trước cửa phòng, liên tục phì phèo thứ thuốc lá khét lẹt. Anh bị hen rất nặng. Vì bệnh ấy, anh được trại giam miễn lao động.

Lá cà độc phơi khô, thái nhỏ, đựng trong một túi nilon là vật bất ly thân của anh. Nhưng thứ thuốc dân dã chỉ cứu anh hàng ngày, chứ không cắt được những cơn hen dữ dội bất thần. Nhìn anh thở hồng hộc mỗi khi lên cơn tôi phải quay mặt đi – cảm giác bất nhẫn quen thuộc khi mình gặp người bị nạn mà không thể cứu.

– Trạm xá không có thuốc chữa sao?

Muôn đáp,

– Chỉ có Berberin và Mercurochrome Thần dược Berberin là thứ bách bệnh tiêu tán vạn bệnh tiêu trừ ở đây. Mercurochrome có thể dùng cho ghẻ tàu lẫn sâu quảng, nhưng không phải cho bệnh của tôi. Anh có tin Chúa không?

– Không. Tôi được huấn luyện đến nơi đến chốn về duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Chúa hay Phật đều không được phép đặt chân vào đấy.

– Không có thứ thuốc nào khác?

– Anh tưởng nhà tù thuộc Bộ Y tế hả?

Muôn cười to không thành tiếng. Mắt anh nhắm tịt, yết hầu nhô lên hạ xuống liên hồi.

Các bạn tù nói trước kia Muôn là nhà báo. Dường như anh có làm cho một tờ báo nào đó thì phải – báo thương nghiệp hay báo hợp tác xã thủ công. Anh bị bắt trên đường đi Vĩnh Linh, quãng gần sông Bến Hải. Đất nước chia hai, ngăn cách bởi một cây cầu.

*Đầu cầu phía Nam của cầu Hiền Lương.* Ảnh: LIFE

Người ta bắt anh không phải vô cớ. Anh đi đến đấy làm gì?

Bằng chứng để người ta đưa anh vào tù là cuốn nhật ký.

Nhật ký là của riêng, chủ nó viết gì trong đó thì viết. Nhưng khi bằng cách này hay cách khác nó rơi vào tay nhà chức trách thì chủ nó không còn là chủ nó nữa.

Nhà chức trách là người phán xét: những gì được ghi trong đó – đúng hay không đúng, có tội hay không có tội. Muôn trót dại ghi trong đó những điều không nên ghi. Cuốn nhật ký rơi vào tay một đồng nghiệp đầy tinh thần cảnh giác cách mạng.

Anh bị theo dõi, hồ sơ anh được lập. Cho nên thấy anh quanh quẩn gần cây cầu Bến Hải thì người ta bắt. Rồi đưa anh vào tù, tội vượt giới tuyến, trốn vào Nam.

Bạn tù thân thiết của anh là Thạch Mười, người gốc Khmer. Họ chơi với nhau vì Muôn là cán bộ miền Nam tập kết, lại võ vẽ tiếng Khmer. Anh từng hoạt động ở Campuchea, quân đội Việt Nam khi ấy còn hợp tác với Khmer đỏ.

Thạch Mười là tù tự giác, anh được quản một xe bò chở đủ thứ linh tinh lang tang.

Thạch Mười vốn là cán bộ miền Nam tập kết. Ra Bắc được nửa năm, anh chán cuộc sống ở đấy, tìm đường quay lại. Con đường trở về dẫn anh vào trại giam.

Tôi gặp Thạch Mười trong năm tù thứ sáu của mình. Thạch Mười đang ở năm thứ mười bảy hay mười tám chi đó. Thạch Mười nói về Muôn,

– Thằng này bụng dạ tốt số dách đấy, ông ạ. Vụ Bảy Lé nằm cạnh hắn chuẩn bị vượt ngục thế nào hắn biết tuốt nhưng không báo cáo, thế là vào xà lim kỷ luật một tháng. Ấy là hắn cán bộ cựu, được trại chiếu cố, chứ không thì mọt gông.

Ngày nghỉ cuối tuần Muôn hay ngồi bắt rận với lũ trẻ hình sự.

Chúng thắc mắc:

– Chú ơi, sao áo chú chẳng có con nào?

– Tại chúng nó sợ mùi thuốc chú hút.

– Ra vậy. Cái mùi kinh thật.

Tôi không nhớ gặp Muôn ở năm tù thứ mấy của anh. Tôi đã mất khả năng ngạc nhiên khi gặp những người tù lưu cữu. Chính họ đôi khi cũng chẳng nhớ mình đã ở bao nhiêu năm. Khi hỏi, có người đần mặt, nhẩm tính trong đầu rồi mới có câu trả lời. Tôi hỏi Muôn

– Tại sao anh muốn trở về Nam? Chán miền Bắc lắm à?

– Không phải. Miền nào cũng có cái hay cái dở. Tôi muốn về vì tôi nhớ, ông ạ. Nhớ cái gì khỏi kể. Nhớ là nhớ, vậy thôi.

– Vượt biên vào miền Nam là tội chính trị, chẳng lẽ anh không biết?

– Tôi biết chứ. Nhưng tại sao khi tôi tự nguyện ra Bắc thì đúng, tôi tự nguyện trở về thì sai?

Tôi cười khẩy. Chữ mới gọi là cười đểu. Anh chàng này mới ngây ngô làm sao! Nhưng nó là lý lẽ khó phản bác. Nó đúng với anh, nó đúng với tôi, nó đúng với chúng ta. Nó chỉ sai với nhà nước mà thôi.

Đùng một cái, tôi bị chuyển trại.

Hôm trước, Muôn bị lên cơn rất nặng. Anh gần như không thở được.

Mắt trợn ngược, da tím tái. Bạn tù người túm tay, người xách chân, đưa anh đến trạm xá.

Y tá trại, một bác sĩ bị tù vì tội hiếp dâm bệnh nhân, phán:

– Khỏi cần khám. Bệnh này tớ biết: nằm yên khắc khỏi.

Tôi biết tin, ba chân bốn cẳng chạy đến trạm

– Gắng lên cho qua cái đận này. Còn phải sống để về quê chứ.

Anh khò khè:

– Về chứ. Mà xa quá!

– Xa thật.

Tôi thở dài, muốn nói một lời an ủi mà không biết nói gì.

Muôn gật gật cái đầu trên cổ ngẳng.